زهرا ظهروند- به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خطوط، شاید نهضت مشروطه را بتوان اولین تلاش و مجاهدت مردم ایران برای رسیدن به آزادی و حکومتی برخاسته از انتظارات و خواسته های مردم بود،هرچند به اهداف مورد نظر خود نرسید. از نهضت مشروطه که از آن به انقلاب مشروطه نیز یاد می کنند، پس از 151 سال حکومت قاجار در ایران رخ داد و حکومت مبتنی بر تفکر فردی، استبدادی و سلطه پادشاهی را تحت نظارت قانون درآورد.در واقع انقلاب مشروطه انقلابی عدالت خواه، ضدظلم و استبداد بود و در این انقلاب خواهان استقرار قانون بودند که این خواسته نتیجه همبستگی روشنفکران ملی و روحانیون آزادی خواه بود. مشروطه خواهان به دنبال دستیابی به تاسیس عدالتخانه، ایجاد مجلس ملی، محدود کردن اختیارات شاه و حتی کوتاه کردن دست بیگانگان بودند.
ماجرا از آنجا آغاز می شود که در پی بی کفایتی عین الدوله، مشکلات گمرک و عوامل دیگری مشخص شد. اما ریشه های فکری و نظری مشروطه خواهی به سال قبل از آن به خصوص زمانی که ایرانی ها برای تحصیل و تجارت به اروپا رفت و آمد کردند، برمی گردد. ایرانی ها در این رفت و آمد به کشورهای اروپایی شاهد پیشرفت غرب از جهات مختلف مثل افکار آزادی خواه و اصول حکومت ملی بودند. بنابراین ایرانیان اروپا رفته می خواستند مردم ایران را از این آزادی های تفکری و نوع حکومت آگاه کنند، همچنین حاکمان ایران را نیز می خواستند حکومتشان را بر پاشنه اصلاحات بچرخانند. یکی از افراد تاثیرگذار در این جریان، میرزا صالح شیرازی بنیانگذار اولین روزنامه ایران بود که مشاهدات خود از حکومت پارلمانی، قوانین، قضاوت، دانشگاه، بیمارستان در انگلیس را در سفرنامه‌ای نوشته بود؛ کشوری که در آن از پادشاه تا گدا به یک نظام قانونی پایبند بودند و افراد خاطی مجازات می‌شدند.
به عقب برگردیم و تاریخچه ای از وضع حکومت و پادشاهی ایران را ببنیم. اوضاع ایران در سال های پایانی حکومت ناصرالدین شاه قاجار به وخامت می رفت، طوری که با فوت او، وضعیت بدتری بر حکومت ایران حاکم شد. پس از آن مظفرالدین شاه به قدرت رسید و در ابتدای پادشاهای خود از افکار اصلاح طلبانه حمایت می کرد، بنابراین امین السلطان را برکنار و امین الدوله را به جای او منصوب کرد. اما صدراعظم نتوانست خواسته های مالی مظفرالدین شاه برای اخذ وام از انگلیس موفق شود، به همین دلیل برکنار شد و مجددا امین السلطان صدراعظم شد.
بعد از صدر اعظمی امین السلطان، او در دو مرحله از روس ها وام گرفت که ایران برای وام اول، متعهد می شد تا بدهی خود به انگلستان را بپردازد و بدون جلب رضایت روس ها، از کسی نیز وام نگیرد. اما برای دادن وام دوم، ایران امتیازات اقتصادی عمده ای به روس ها داده بودند. علاوه ر آن در سال 1902 میلادی روس ها یک امضاء گمرکی از ایران گرفته بودند که بر اساس آن برای اقلام وارداتی روسی تعرفه ای کمتر از 5درصد ارزش کالا در نظر گرفته می شد. این دو وام با این تعهدات سنگین برای ایران گرفته شد، اما بخش بسیاری از آن به علاوه درآمد ناشی از گمرک، خرج سه سفر پادشاه به اروپا شد و این مسئله وضعیت اقتصادی ایران را بدتر از قبل کرده بود.
افزایش نفوذ روس‌ها، عدم رضایت از سلطه بیگانگان بر گمرک، بی‌عدالتی و فقر، ناامنی و معضل نان در کشور فشار زیادی به حکومت آورده بود. با افزایش فشارها و حمایت روحانیون بزرگ شهرها از این اعتراض‌ها، امین‌السلطان که به بالاترین لقب یعنی اتابک رسیده بود، استعفا داد و عین الدوله صدر اعظم شد. اما نارضایتی ها کم نشد و انجمن‌های پنهانی مخالفان در شهرهای مختلف از جمله تهران و تبریز تشکیل شد و شب‌نامه‌هایی در خارج از کشور به چاپ رسید. در این بین روسیه از ژاپن شکست خورده بود و در پی تحولات انقلابی دراین کشور، مردم جسارت بیشتری پیدا کرده بودند و ترس از مقابله با روس ها از بین رفته بود.
جنبش تنباکو در سال 1275 هجری شمسی را شاید بتوان مقدمه جنبش مشروطه خواهی در ایران قلمداد کرد.مخالفت با واگذاری امتیاز تجارت تنباکو به بیگانگان منجر شد که برای اولین بار تجددخواهان، روحانیون و مردم در کنار یکدیگر به مقابله با استبداد داخلی و استعمار خارجی بپردازند. ائتلافی که حدود یک دهه بعد در جنبش مشروطه مجددا به چشم میخورد.
«احمد کسروی» در کتاب «تاریخ مشروطه ایران» منشاء مشروطه را بیداری ایرانیان می داند. منظور او از بیداری ایرانیان، وقوف آنها به عقب ماندگی و ضعف در برابر کشورهای پیشرفته و اعتراض به حکومت استبدادی است. او در این کتاب می نویسد که پس از کشته شدن نادشاه، رود تنزل ایران شروع شد، در حالی که غرب دگرگونی‌های بزرگی را تجربه کرد؛ انقلاب فرانسه، پیروزی‌های ناپلئون بناپارت، جنبش توده‌ها، اختراعات جدید، پیشرفت‌های نظامی دو قدرت بزرگ دنیا یعنی انگلیس و روسیه در مرزهای شمالی و جنوبی ایران پدیدار شدند، اما در تمام جنگ‌هایی که در زمان زمامداری شاهان قاجار با این دولت‌ها در گرفت، سپاهیان ایران شکست خوردند و ایران بخش‌هایی از سرزمین خود را از دست داد. اگر چه اصلاحاتی به دست برخی نخست‌وزیران قاجار، مانند قائم مقام فراهانی، امیرکبیر و حسین سپهسالار شروع شد، اما این اصلاحات هم با برکناری آنها راه به جایی نبرد. در مرحله بعد، متفکرانی مانند سید جمال‌الدین اسدآبادی و میرزا ملکم‌خان به روشنگری توده‌های مردم پرداختند و بالاخره جنبش‌هایی مانند جنبش تنباکو به عنوان اولین نشانه‌های بیداری ایرانیان پدیدار شد. کسروی چاپ روزنامه‌ها و نشریات، انتشار کتاب‌هایی مانند آثار عبدالرحیم طالبوف و زین‌العابدین مراغه‌ای، توسعه مدرسه‌ها و علاقه‌مندی مردم به رویدادهای جهان را نشانه‌های این تحول فکری برمی‌شمارد. قبل از کسروی، ادوارد براون و ناظم‌الاسلام کرمانی هم ریشه مشروطه را بیداری ایرانیان دانسته بودند.
یکی از عوامل انقلاب مشروطه تنبیه تاجران توسط "علاءالدوله" حاکم تهران بود. در دوران قاجاریه بیشتر قند مصرفی ایران از روسیه تأمین می‌شد، روسیه نیز در این دوران تاریخی در حال جنگ با ژاپن بود، به همین دلیل واردات قند از کشور روسیه کم یا قطع شده و قند در ایران، به ویژه در تهران گران شده بود. علاءالدوله حاکم تهران که فردی مستبد، قلدر و ستمگر بود، تصمیم گرفت چند نفر از تاجران معروف قند را به دارالحکومه دعوت و علت گران شدن قند را از آنها سؤال کند، اما هدف اصلی او این بود که تجار را که در جریان "مسیونوز بلژیکی" سرکشی کرده بودند، گوشمالی دهد تا برای دیگران درس عبرت شود. _ «مسیو نوز بلژیکی» که کارگزار روس ها در امور مالی گمرک ایران بود، در مراسم سال نو اروپاییان با پوشیدن لباس روحانیت و در حال کشیدن قلیان، عکسی گرفته بود که بعدا در میان عزادارن محرم پخش شده بود که موجب نارضایتی مردم شده و خشم عمومی آنها را برانگیخته و مردم خواستار عزل او شده بودند. این ماجرا یکی از عوامل شتاب دهنده جنبش مشروطیت بود._
علاء الدوله از میان تاجران دعوت شده، چهار نفر را که تاجر قند بودند، انتخاب کرد و دستور داد به فلک و شلاق داده بود.بی‌احترامی و کتک زدن تجار خوش‌نام بازار، به ویژه "حاج سید هاشم قندی" که به دیانت و صداقت مشهور بود، باعث اعتراض شدید مردم و تعطیلی بازار و تجمع در مسجد شاه تهران (مسجد امام خمینی (ره) فعلی شد. مردم خواستار جلوگیری از ظلم به مردم و تشکیل عدالتخانه شدند. با تحریک امام‌جمعه تهران یعنی "حاجی میرزا ابوالقاسم" که داماد مظفرالدین شاه بود و مخفیانه افرادی را در مسجد آماده کرده بود با اهانت به مردم و علما، تجمع پراکنده شد و به دنبال آن تجمع به صحن حضرت عبدالعظیم(ع) رسید. پس از قبول درخواست‌های متحصنین از سوی مظفرالدین شاه آنها به تهران برگشتند، اما عین الدوله از اجرای کامل خواسته‌های آنها سرباز زد. پس از درگیری و کشته شدن یکی از طلبه‌ها مردم دوباره در مسجد جمع شدند که به محاصره نیروهای حکومت درآمدند و پس از چندی با درخواست آنهامبنی بر خروج از تهران موافقت شد.متحصین از تهران به قم رفته و در صحن حضرت معصومه(ع) تحصن خود را آغاز کردند.
مظفرالدین شاه که متوجه شده بود هر روز بر تعداد افرادی که به قم می روند و به متحصنین در سفارت انگلیس نیز افزوده می شود، با خواسته های آنها موافقت کرد و فرمان مشروطیت را در 14 جمادی الثانی 1324 مصادف با 14 مردادماه سال 1285 شمسی صادر کرد.
پس از آن، "عضدالملک"( رییس ایل قاجار ) برای بازگرداندن علما به قم رفت و آنها را با احترام به تهران آورد. چند روز بعد، مجلس در محل مدرسه نظام افتتاح شد و به تدوین نظامنامه انتخابات پرداخت. نظامنامه با عجله تمام تدوین شد و در سال ۱۲۸۵ شمسی انتخابات تهران آغاز شد و در همان سال مجلس مشروطه را افتتاح کردند.
