به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خطوط، طرح آمارگیری از «فرهنگ رفتاری خانوار» از طرح‌های آماری جدید مرکز آمار ایران است که با هدف شناخت فعالیت‌ها و رفتار‌های فرهنگی خانوار‌ها و استفاده از آن برای برنامه‌ریزی‌های فرهنگی کشور طراحی شده است. این آمارگیری در سال ١٣٩٩، برای افراد ١٥ ساله و بیشتر به گونه‌ای طراحی شده است که نتایج به تفکیک تمام استان‌ها قابل ارایه است.
نتایج طرح آمارگیری از «فرهنگ رفتاری خانوار» دو ماه پیش، در اواخر شهریور ماه سال جاری منتشر شد. در این آمارگیری به ٤٣ و ۷۰۰ خانوار شهری و ١٨ هزار و ۸۶۰ خانوار روستایی و در کل به ٦٢ هزار و ۵۶۰ خانوار مراجعه شده و اطلاعات مرتبط با حوزه کتاب و نشریات، موسیقی، شبکه‌های اجتماعی، فعالیت‌های ورزشی، تغذیه، سرمایه اجتماعی و ... افراد ١٥ ساله و بیشتر اخذ شده است.
سرانه مطالعه ایرانی‌ها روزی ۱۶ دقیقه و ۳۲ ثانیه
طبق این گزارش مرکز آمار ایران، در سال ١٣٩٩ سرانه مطالعه افراد ١٥ساله و بیشتر با سواد در ماه به طور متوسط هشت ساعت و ١٨ دقیقه برآورد شد که به عبارت دیگر ١٦ دقیقه و ٣٦ ثانیه در روز بوده است. از این مقدار شش ساعت و ٣٢ دقیقه سرانه مطالعه کتاب غیردرسی، یک ساعت و ٢٣ دقیقه سرانه مطالعه روزنامه و ٢٣ دقیقه سرانه مطالعه نشریات بوده است.
به طور کلی ۶۲.۹ درصد افراد با سواد ١٥ ساله و بیشتر در سال ١٣٩٩ یک نوع مطالعه غیردرسی اعم از کتاب غیردرسی، روزنامه یا نشریه داشته‌اند. ۵۴.۵ درصد از افراد باسواد ١٥ ساله و بیشتر، در یک سال قبل از آمارگیری، مطالعه کتاب غیردرسی اعم از چاپی یا الکترونیکی داشته‌اند. ۲۲.۴ درصد از افراد باسواد ١٥ ساله و بیشتر، در ماه قبل از آمارگیری، روزنامه اعم از چاپی یا الکترونیکی مطالعه کرده‌اند. ۸.۹ درصد از افراد باسواد ١٥ ساله و بیشتر، در ماه قبل از آمارگیری، نشریه (چاپی یا الکترونیکی) مطالعه کرده‌اند. از شش ساعت و ٣٢ دقیقه سرانه مطالعه کتاب غیر درسی در ماه، دو ساعت و ٣٢ دقیقه سرانه مطالعه قرآن و ادعیه و چهار ساعت سرانه مطالعه سایر کتب غیر درسی بوده است. از افراد ١٥ ساله و بیشتر که در سال ١٣٩٩ مطالعه کتاب غیردرسی داشته اند، ۳۳.۲ درصد حداقل یک عنوان کتاب، ۵۲.۷ درصد دو تا چهار عنوان، ۷.۵ درصد پنج تا هفت و ۶.۵ درصد بیش از هفت عنوان کتاب مطالعه داشته اند.
نتایج آمارگیری نشان می‌دهد اولویت مطالعه افراد به ترتیب مطالعه قرآن و ادعیه، رمان و داستان‌های کوتاه بزرگسالان، روانشناسی و تربیتی و موضوعات دینی (بجز ادعیه و قرآن) بوده است.
رشد ۱۰ دقیقه‌ای سرانه مطالعه ایرانیان
پیش از این نیز، در اردیبهشت سال ۹۸، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی نتایج گزارشی با عنوان «رصد فرهنگ رفتاری خانواده ایرانی در سال ۱۳۹۶» را منتشر کرد که حاصل پژوهش آماری در مناطق شهری و روستایی ایران در میان افراد ۱۵ساله و بیشتر بوده است.
بر اساس گزارش شورای عالی انقلاب فرهنگی، تنها ۵۸ درصد مردم ایران مطالعه غیردرسی دارند و میزان مطالعه این بخش از جامعه به‌طور میانگین ۷ ساعت و ۴۱ دقیقه در ماه است که ۳ ساعت و ۷ دقیقه آن صرف خواندن قرآن و ادعیه می‌شود.
علی‌اکبر اشعری، رئیس وقت کتابخانه ملی ایران در دولت محمود احمدی‌نژاد، گفته بود: «سرانه مطالعه هر ایرانی در شبانه‌روز فقط دو دقیقه است. اگر زمان درس خواندن را هم به این رقم اضافه کنیم، سرانه مطالعه هر ایرانی می‌شود ۶ دقیقه. در حالی که سرانه مطالعه آمریکایی‌ها ۲۰ دقیقه، انگلیسی‌ها ۵۵ دقیقه و ژاپنی‌ها ۹۰ دقیقه است.»
تقریباً در همان زمان منصور واعظی، دبیرکل وقت نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، اعلام کرد که سرانه مطالعه ۱۸ دقیقه است. اما این آمار و ارقام صدای محمد سالاری، مدیرکل وقت دفتر برنامه‌ریزی و مطالعات فرهنگی و کتابخوانی، را درآورد و آن را «سیاه‌نمایی» وصف کرد و گفت سرانه مطالعه ایرانیان ۱۲۰ دقیقه در شبانه‌روز است. جالب‌توجه این‌که تا آن زمان، تنها آمار نسبتاً رسمی موجود، مربوط بود به بررسی مرکز پژوهش‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال ۱۳۸۱ که سرانه مطالعه را ۷ دقیقه در شبانه‌روز اعلام کرده بود.
بنا به آن‌چه در گزارش رسمی شورای عالی انقلاب فرهنگی اعلام شده، میزان مطالعه حدود ۵۸ درصد افراد ۱۵ ساله و بیشتر، بدون احتساب خواندن قرآن و ادعیه، ۱۷۸ دقیقه در ماه است که میانگین آن می‌شود کمی بیشتر از ۹ دقیقه در شبانه‌روز. اما برای رسیدن به رقم دقیق‌تر سرانه مطالعه ایرانیان قاعدتاً باید ۴۲ درصد دیگر از جمعیت بالای ۱۵سال را نیز که به هر دلیلی هیچ‌گونه مطالعه‌ای ندارند در محاسبه آورد. در این صورت، با یک ضرب و تقسیم ساده می‌توان گفت که سرانه مطالعه ایرانیان کمی بیشتر از ۵ دقیقه در شبانه‌روز است.
به طور دقیق‌تر و به فرض صحت آمار و ارقام موجود در این گزارش، سرانه مطالعه غیردرسی بدون احتساب خواندن قرآن و ادعیه در میان حدود ۶۰ میلیون نفر که جمعیت بالای ۱۵ سال ایران را تشکیل می‌دهند، حدود ۵ دقیقه در شبانه‌روز در سال ۱۳۹۶ بوده است. اگر این رقم درست باشد، در مقایسه با آمار رسمی سال ۸۱ نشان می‌دهد که سرانه مطالعه به نسبت ۱۵ سال قبل دو دقیقه در شبانه‌روز نیز کمتر شده است.
تفوق اقتصاد بر فرهنگ
به گفته کارشناسان، گرایش و عادت تاریخی ایرانیان به ادبیات و فرهنگ شفاهی، ممیزی آثار چاپی، نفوذ اینترنت و استفاده روزافزون از گوشی‌های هوشمند، ضعف آموزش در مدارس، افزایش قیمت کتاب در کنار نابسامانی اوضاع اقتصادی و کاهش قدرت خرید مردم از جمله عواملی است که همواره در بحث پایین بودن میزان مطالعه ایرانی‌ها مطرح می‌شود.
البته روش‌ها و و سیاست‌های فرهنگی دولت، نقش مهمی در افکار عمومی و علاقه مردم به تولیدات فرهنگی دارند، ولی نباید فراموش کنیم که ما در مقاطعی روزنامه‌هایی داشتیم که تیراژشان حتی به ۵۰۰ هزار نسخه در روز هم رسیده بود. این نشان می‌دهد که اگر در جامعه فضا مساعد و باز باشد، بسیاری از کسانی که امروز از مطالعه امتناع می‌کنند، می‌توانستند جزو جمعیت کتابخوان باشند. در ضمن باید توجه داشت که پایین بودن سرانه مطالعه، هم‌زمان در تولیدات فرهنگی و کیفیت آن‌ها و تعداد نویسندگان هر جامعه نیز تاثیر می‌گذارد. یعنی رابطه عرضه و تقاضا در عرصه فرهنگ و نشر را نیز به هم می‌زند.
اگر چه جامعه ما، همانند خیلی از جوامع جهان، سابقه فرهنگ شفاهی دارد، اما علت اصلی مشکل مطالعه، سیاست‌های عمومی و محدودیت‌های فرهنگی و نوع نظام آموزشی در کشوری است که الان بالای ۹۰ درصد باسواد دارد و این میزان باسوادی با این نرخ پایین مطالعه هماهنگ نیست. خانواده‌ها و معلم‌ها هم می‌گویند که سیستم آموزشی ایران به قدری فشرده و سختگیرانه است که بچه‌ها را از کتاب و مطالعه خسته و بیزار می‌کند. شیوه‌های آموزشی ما همچنان سنتی هستند و مطالعه و کار مستقل فرد در آن جایی ندارند.
به همه این علل و عوامل، باید تنگنا‌های اقتصادی را هم افزود که وقتی خانوار‌ها در تامین معیشت خود با دشواری روبرو می‌شوند، اولین قلمی که از سبد هزینه‌های خانوار حذف می‌شود، کتاب، روزنامه و مجله است.