پایگاه خبری تحلیلی خطوط : تنوع زیستی از بحث‌های مهم و قابل توجه در زندگی انسان قرن بیست و یکم است. زیرا تنوع زیستی است که ذخیره ژنتیکی را حفظ و نگهداری می‌کند. از سویی دیگر تنوع زیستی و طبیعت، در طول هزاران سال با زندگی انسان پیوند داشته‌اند و اجداد ما همواره با این آمیختگی، تاریخ را درنوردیده اند و امروز ما میراث‌دار فرهنگی هستیم که گونه‌های زیستی آن در تاریخ، معماری، ادبیات، هنر و تک‌تک ارکان زندگی به چشم می‌خورند. از این رو با سعید رضاخان (فعال محیط زیست) گفتگویی ترتیب داده‌ایم که در زیر می‌خوانید.
مجموعه دلایل تنوع زیستی بالا و قابل توجه در کشور ما چیست؟
موقعیت قرارگیری ایران از نقطه نظر جغرافیایی به شکلی است که انواع اقلیم‌ها را در آن می‌بینیم. گذشته از این موضوع، ایران در مسیر مهاجرت پرندگان از سمت شمال به جنوب و بالعکس قرار دارد. همچنین ارتباط دهنده شرق و غرب می‌باشد. به همین دلیل در این منطقه با تنوع زیستی بسیار قابل توجهی روبرو هستیم. به شکلی که نمونه‌هایی از گونه‌های زیستی شبه قاره هند (مانند: بوچانگا، خدنگ، سنجاب بلوچی، گاندو و...) را در ایران می‌توانید مشاهده کنید و از سویی دیگر گونه‌های آفریقایی مانند اکراس در ایران دیده می‌شوند. همچنین گونه‌های مهاجر شمالی (مانند: عروس غاز و درنای سیبری) در ایران ثبت شده است. در ضمن گونه‌هایی مانند سیاه خروس که در ارتفاعات آلپ حضور دارند؛ در ایران هم زیست می‌کنند. علاوه بر این موضوع ها گونه‌هایی در ایران وجود دارند که متعلق به همین منطقه می‌باشند. به طور مثال: زاغ بور، افعی تکابی، افعی دم انکبوتی و خاردم ایرانی.
درباره گونه‌های خاص و شاخص در ایران کمی توضیح دهید.
همانطور که در پاسخ به پرسش قبلی هم عرض کردم در ایران گونه‌هایی وجود دارند که خاص این منطقه هستند. زاغ بور یکی از همان گونه‌هاست. از خاردم ایرانی هم نام بردم که یکی از سه گونه موجود از خاردم در ایران است. این خزنده خاص کویر مرکزی ایران است. شاید بتوانیم درباره ماهی سه خار و ماهی کورغار هم چنین نظری بدهیم.
موزه‌های تنوع زیستی چه نقشی در معرفی گونه‌ها دارند؟
موزه‌های تاریخ طبیعی یا بنابرگفته شما موزه‌های تنوع زیستی، ما را با شرایطی که این کره خاکی در طی میلیونها سال داشته آشنا می‌کنند. ما را با تکامل آشنا می‌کنند. ما را با پدیده‌هایی که باعث انقراض‌های بزرگ شدند آشنا می‌کنند. ما را با تنوع زیستی آشنا می‌کنند. اگر کمی دقت بفرمایید؛ دیدن برخی گونه‌ها در دل طبیعت بسیار سخت است. زیرا هرکس شرایط لازم برای سفر به زیستگاه‌های طبیعی را ندارد. به ویژه اینکه برخی از گونه‌ها بسیار نادر یا خجالتی هستند. پس تضمینی برای دیدن آنها در طبیعت وجود ندارد. همین امر موجب می‌شود تا شما در یک موزه با مجموعه‌ای بزرگ از نمونه‌های گوناگون روبرو شوید. در این حالت، شما با زیبایی‌های طبیعت و داشته‌هایی که در محدوده سرزمینی شما وجود دارد آشنا می‌شوید. در چنین محیطی متوجه می‌شوید که محدوده جغرافیایی ایران زمین از چه تنوع زیستی بالایی برخوردار است.
برای حفظ تنوع زیستی چه اقدامی از سوی مردم باید صورت گیرد؟
به نظرم نخستین قدم، شناخت است. اینکه بدانیم چه گونه‌هایی در محیط اطراف ما وجود دارند و وضعیت جمعیتی هرکدام به چه صورتی است؟ چه خطرهایی آنها را تهدید می‌کند و برای بهتر شدن وضع موجود به صورت فردی چه اقدامی می‌توانیم انجام دهیم؟ عامل‌های تهدید کننده تنوع زیستی چه هستند؟ وقتی مردم شناخت لازم و کافی را داشته باشند؛ ناخودآگاه از اقدامات تهدید کننده برای محیط زیست و تنوع زیستی خود داری می‌کنند.
از سوی تشکل‌های خصوصی چه اقدامی برای حفظ تنوع زیستی می‌تواند صورت گیرد؟
تشکل‌های خصوصی در همه جای دنیا به عنوان یک بازو برای حفظ محیط زیست و اهرم فشار برای مقابله با تخریب آن شناخته می‌شوند. این تشکل‌ها در مقابل تخریب‌های سازمان یافته می‌ایستند. منظورم از تخریب‌های سازمان یافته؛ تخریب‌هایی است که از طرف سازمانهای دولتی یا غیردولتی و در سطح وسیع، به صورت فاجعه‌آمیز صورت می‌گیرد. به طور مثال جاده‌ای که از میان یک منطقه حفاظت شده می‌گذرد و توجیه دست‌اندرکاران آن کوتاهی مسیر و به صرفه بودن هزینه‌ها است. اما در اصل، تخریب صورت گرفته بر اثر احداث این جاده، به دلیل قطع درختان، جلوگیری یا وقفه در مهاجرت پستانداران و همچنین تصادفات جاده‌ای بسیار بیشتر از سودی است که به دلیل کوتاهی مسیر ایجاد می‌شود. در ضمن سر و صدای ایجاد شده در این جاده میان گذر باعث ناامنی و شاید اختلال در زادآوری شود. در اینجا تشکل‌های غیردولتی به عنوان یک اهرم فشار وارد می‌شوند و در مقابل این تخریب می‌ایستند.
سازمانهای دولتی؛هم حافظ تنوع زیستی، هم باعث تخریب آن!
نقش سازمانهای دولتی در خصوص تنوع زیستی چیست؟
سازمانهای دولتی، ساختار قانونی را برای حفظ تنوع زیستی ایجاد می‌کنند. بودجه اصلی در دست دولت‌هاست. تبلیغات وسیع و ساخت و سازهای بزرگ که در ارتباط با تاریخ طبیعی و تنوع زیستی هستند در دست همین سازمانهای دولتی است. قانون و قانون‌گذاری در دست دولت‌هاست. اگر بخش دولتی، نظر مساعدی نسبت به حفظ ذخیره‌های زیستی داشته باشد؛ به طور حتم این کار با قدرت کامل انجام می‌شود. در چنین حالتی بار تشکل‌های خصوصی و مردم بسیار سبک می‌شود پس نتیجه می‌گیریم سازمانهای دولتی نقشی دوسویه دارند. هم می‌توانند به حفظ تنوع زیستی کمک کنند و هم می‌توانند باعث تخریب آن شوند.
انقراض گونه‌های زیستی در ایران به چه دلیلی است؟
تغییر اقلیم و ایجاد انقراض‌های بزرگ، ضربه سنگینی به تنوع زیستی زدند و می‌زنند. اما آنچه بیشتر از همه در اینجا مشهود است؛ نقش انسان در این تخریب‌ها و انقراض‌ها در زمان حال حاضر است. متاسفانه ما هر آن چیزی را که به آن نیاز داریم یا دوست داریم؛ نابود می‌کنیم. انقراض دو گونه گربه‌سان بزرگ در ایران (شیر و ببر ایرانی) در سالهای ۳۲ و ۴۲ خورشیدی نتیجه تخریب زیستگاه و کم شدن خوراک آنهاست که نمی‌توان نقش انسان را در آنها نادیده بگیرید. درباره دیگر گونه‌هایی هم که امروز در معرض خطر قرار گرفته‌اند؛ چنین مطلبی صادق است.
درباره گونه‌های خاص در ایران توضیح دهید.
همانطور که در پرسش پیشین اشاره کردم شیر و ببر ایرانی منقرض شدند و از فهرست پستانداران ایران حذف شدند. در اینجا باید یک نکته را یادآوری کنم. وقتی موجودات راس هرم حذف می‌شوند؛ شما باید نگران شوید. نگران اکوسیستم. زیرا یک اکوسیستم سالم و پویا در راس هرم موجودات خود، دارای گونه‌های گوشتخوار است. وقتی گونه‌های گوشتخوار سالم و قدرتمند باشند؛ مشخص می‌شود که تمام پازل‌های آن مجموعه به خوبی در جای خود قرار گرفته‌اند.
از شیر و ببر ایرانی نام بردید که امروز به صورت کامل منقرض شده‌اند. در ایران چه جانوران خاص دیگری وجود دارد؟
ماهی سه خار در دریای خزر به عنوان یک گونه بسیار کمیاب مطرح است. ماهی کورغار نیز یک نمونه خاص است. خاردم ایرانی، افعی تکابی و افعی دم عنکبوتی نیز از خزندگان خاص هستند. زاغ بور نیز پرنده‌ای ویژه است که نقشه پراکندگی آن فقط به ایران محدود می‌شود.
تنوع زیستی چه نقشی در فرهنگ عامه دارد؟
شما در فرهنگ عامه نقش و ردپای تنوع زیستی را به وضوح می‌بینید. در گبه‌ها نشانه‌های این موضوع قابل مشاهده است. در قالیچه‌های آباده نیز به همین شکل است. در داستانهای عامیانه نیز نقش جانوران را مشاهده می‌کنید. کلیله و دمنه نمونه شناخته شده‌ای از تاثیر جانوران بر ادبیات است. بطور یقین داستانهای عامیانه بسیاری را در دوران کودکی شنیده‌اید که شخصیت‌های آنها را جانوران تشکیل می‌دادند.
تاثیر تنوع زیستی بر هنر چگونه است؟
در نمونه سفال‌های بازمانده از هزاره‌های پیش از اسلام، نقش‌های بسیاری از پلنگ، حواصیل، اردک، مار و... می‌بینیم. از عصر مفرغ نیز ساخته‌های بسیاری به دست ما رسیده است. پس از این دو موضوع به موجودات ترکیبی دوران هخامنشی می‌رسید. این موجودات از جانوران بومی گستره سرزمینی ایران نشات گرفته بودند. نمونه بیشتر شناخته شده این موجودات، تک سرستون هما در تخت جمشید است. در دوره اسلامی نیز این روند ادامه پیدا می‌کند. به شکلی که اوج آن را در نقاشی ایرانی می‌بینید.
تنوع زیستی چه تاثیری در زندگی و جامعه شهری دارد؟
زندگی شهری تأثیر مخربی بر روی محیط زیست و تنوع زیستی دارد. امروز در شهرهای بزرگ، شاهد گسست میان طبیعت و انسان شهرنشین هستیم. به همین دلیل و برای ارتباط هرچه بیشتر طبیعت و انسان، بهترین گزینه، ایجاد شرایط مناسب برای بالابردن تنوع زیستی بومی در شهرهاست. در هر صورت ایجاد چنین شرایطی (تنوع زیستی بالا و قابل توجه بومی در محیط شهری) باعث منافع بسیاری است که باید تمام آنها مورد بررسی قرار بگیرند. اشتغالزایی و گردش مالی که براثر تورهای پرنده‌نگری و دیگر امور مربوط به تنوع زیستی ایجاد می‌شود؛ یکی از همین منافع است. پرکردن اوقات فراغت افراد با پرنده‌نگری و عکاسی از گونه‌های زیستی شهری، تاثیر مثبت تنوع زیستی بر سلامت روانی و... همه می‌توانند از تاثیرهای تنوع زیستی در زندگی و جامعه شهری باشند.
ممنون از زمانی که برای ما گذاشتید.
من هم از شما و مجموعه شما سپاسگزارم.
