آزاده خزایی
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خطوط، ۲۴ آبان ماه به نام روز کتاب و کتابخوانی در ایران نامگذاری شده، به همین سبب قصد داریم به این موضوع که برای جامعه ایرانی به بحران و چالش تبدیل شده است، بپردازیم . در این نوشتار سعی بر این است به طور خلاصه در خصوص کتاب و اهمیت آن و موانع کتابخوانی، همچنین راه های برون رفت از معضل پایین بودن مطالعه در ایران، به طور خلاصه نکاتی را یادآور شویم .
کتاب چیست ؟
بعضی چیزها مثل کتاب از اینکه همیشه در کنار ما هستند، گمان می کنیم تعریف ندارند، لذا دوست دارم به جهت روز کتابخوانی، کتاب را در ابتدای مطلب تعریف کنم.
معنی تحت الفظی این واژه در لغت نامه ها چنین آمده :آنچه در آن نویسند، مجموعه خطی یا چاپی یا اوراق چاپ شده و گرد آمده در یک مجلد که به هم چسبیده یا ته دوزی شده باشد. حدود ۴۵۰۰ سال پیش، اهالی بین‌النهرین از لوح‌های گلی برای ثبت مسائل حکومتی یا مالی استفاده می کردند (اغلب از نوع شمارش). فرم امروزی کتاب (که شاید بتوان نام دیروزی را بر آن نهاد، با توجه به ظهور کتاب‌های الکترونیک) حدود ۱۸۰۰ سال پیش برای نوشتن متون مذهبی مسیحیان شکل گرفت. به این صورت که نوشته‌هایی روی پاپیروس یا چرم نوشته می‌شد و سپس آنها را با استفاده از ابزاری متناسب به هم می‌دوختند.
اهمیت کتاب و کتابخوانی در ایران
بنا بر مستندات تاریخی، ایران طی اعصار و قرون گذشته مورد هجوم اقوامی قرار گرفت که غیر از کشور گشایی و اهداف مادی، گسترش فرهنگ و آیین خود را هم در کشورهای اشغال شده دنبال می کردند، در این راستا در مواقعی اقدام به آتش زدن کتابخانه ها و آثار فرهنگی ایرانیان نیز نمودند.
متاسفانه از دوره باستان متون زیادی برای ما باقی نمانده، اما بر اساس گفته مورخین، ایرانیان به سنت قصه گویی علاقه ی فراوان داشته اند. سنت به کتابت در آوردن آثار دینی و ادبی در ایران باستان چندان معمول نبوده، به طوری که این آثار قرن ها سینه به سینه حفظ می شده است و ثبت آنها را لازم نمی دانسته اند و تنها اسناد دولتی و سیاسی و اقتصادی (مانند مطالب کتیبه‌های فارسی باستان و پهلوی و چرم نوشته ها و سفال نوشته ها) را در خور نگارش می‌دیدند. حتی کتاب اوستا قرن‌ها سینه به سینه حفظ می‌شد تا اینکه سرانجام در دوره ساسانی به کتابت درآمد. بر خلاف زرتشتیان ،مانی و پیروان او که با ادیان و فرهنگ سامی آشنایی داشتند ، به کتابت آثار خود اهمیت می دادند. بر اساس این شواهد می توان مدعی شد کم توجهی به کتاب و متون به دلایلی در ایران ریشه تاریخی داشته است. اما زمان آن رسیده و حتی دیر شده وباید فکر چاره ای برای این فقر، اندیشیده شود.
اظهارنظرها و آمارهای مربوط به کتاب خیلی وقت است که نگران کننده شده است. آمار سرانه مطالعه ایرانیان بسیار کم و ناچیز شده است. کتاب‌های دانشکده ها قدیمی و مربوط به ۱۰ سال پیش است، قیمت کاغذ روزبه‌روز گرانتر می شود. تیتراژ کتاب ها رو به کاهش دارد. صنعت نشر برای بقای خود با مشقت و سختی های فراوان دست به گریبان است، یعنی تلاش می‌کند که فعلاً فقط سرپا بماند. کتاب بازار و خریداری ندارد و هر روز شاهد تعطیلی نشریات و کتابفروشی ها هستیم. وقتی می گوییم تیراژ کتاب پایین است یعنی تعداد خواننده کم است. گرانی کتاب یکی از دلایل آن است. گرانی کتاب معلول گرانی کاغذ و چاپ است، اما همه می‌دانیم که خیلی چیزهای دیگر هم گران است و بعضاً ضروری هم نیست ولی خریدار دارد، اما خریداران اصلی کتاب همان کتابخوان های قدیمی هستند. یعنی خوانندگان قدیمی هنوز هم کتاب می‌خرند حتی با قیمت گران. یعنی در واقع مجموعه خوانندگان کتاب سالهاست تغییری نکرده است.
شاید موثرترین عامل رشد و توسعه فرهنگی و اجتماعی و حتی اقتصادی، داشتن جامعه اهل کتاب و اهل مطالعه است. دستیابی به چنین جامعه‌ای به برنامه‌ریزی هدفمند نیازمند است. یکی از راه های رسیدن به این مهم، برنامه‌های آموزش رسمی و غیررسمی نظام آموزش و پرورش در فراهم آوردن جامعه کتابخوان است. این که مراکز آموزش ابتدایی و راهنمایی و متوسطه و عالی فقط در فکر دادن آموزش رسمی و مدرک در هر مقطع باشند کافی نیست، پرورش فکر و روح نیز باید در محتوای آموزشی جایگاه ویژه ای داشته باشد. جامعه همواره به کتاب و مطبوعات نیاز دارد. اگر کتاب خواندن عادت روزانه شود، همان گونه که نان ، گوشت، میوه و نوشیدنی جزو ملزومات و مایحتاج خانه محسوب می شود، کتاب هم به سبد خانوار اضافه می شود. جامعه همانطور که نان روزانه می‌خواهد به کتاب و مطبوعات روزانه نیاز پیدا می کند. جامعه کتابخوان اهل مطالعه، مردم آداب دان و ادب دوست به بار می‌آورد و معلم ، مفسر، مترجم و محقق در دامن خود می‌پروراند. همچنان که با پوست و استخوان احساس کرده ایم باید از فقر اقتصادی خارج شویم، باید از این فقر فرهنگی هم رهایی یابیم. چه بسا نجات از فقر اقتصادی مستلزم توجه به همین امر فرهنگ مطالعه است. امروز برای جامعه هشتاد میلیونی خود در حوزه ادب و فرهنگ و دانش فقیریم. این بدین معنی نیست که هر کتابی موجب ارتقای فرهنگی باشد.
ویژگی نویسنده و کتاب خوب
هر ملتی بنا به فرهنگ و آیین و سنن خود می تواند در عرصه های مختلف توانایی های خود را به صورت مکتوب به عرضه بگذارد .از قرن ها پیش ایرانیان برای امر نویسندگی و کتابت شرایط خاصی در نظر داشتند که امروز نیز قابل توجه است . نظامی عروضی در چهار مقاله (بخشی از مقاله اول) می نویسد:
"اما سخن دبیر بدین درجه نرسد، تا از هر علم بهره ای ندارد و از هر استاد نکته ای یاد نگیرد و از هر حکیم لطیفه ای نشنود و از هر ادیب طرفه ای(نکته ای شگفت) اقتباس نکند. پس عادت باید کرد به خواندن کلام رب العزه و اخبار مصطفی و آثار صحابه و امثال عرب و کلمات عجم و مطالعه کتب سلف(گذشتگان) و مناظره صحف(نامه ها و کتاب ها) خلف چون “ترسل صاحب وصابی” و قاموس و الفاظ “حمادی” و “امامی” و “قدامه بن جعفر” و “مقامات بدیع” و “حریری” و “حمید(ی)” و “توقیعات بلعمی” و ... و از شعر عجم، اشعار “رودکی” و “مثنوی فردوسی” و مدائح “عنصری”.
هریک از اینها که بر شمردم در صناعت خویش نسیج وحده بودند و وحید وقت و هر که این کتب دارد و مطالعه آن فرو نگذارد خاطر را تشحیذ(تیز) کند و دماغ صقال(صیقل) دهد و طبع برفروزد و سخن به بالا کشد و دبیر بدو معروف شود..." سعدی در باره کتابخوانی که از علم خویش بهره نمی گیرد چنین گفته که:
"نه محقق بود نه دانشمند
چارپایی بر او کتابی چند
این مثال ها آورده شد تا بدانیم نه هر کتاب ارزش خواندن دارد و نه به هر کسی می توان عنوان نویسنده داد. کتاب خوب قطعا استقبال خوانندگان را در پی خواهد داشت.
اما چه باید کرد؟
یکی از نکاتی که پرداختن به آن ضروری است، تاثیر خانواده به عنوان جامعه ی کوچک است، خانواده اهل کتاب و دانش باعث رشد فرزندان و در نتیجه رغبت و گرایش آنها به مطالعه خواهند بود.عادت به کتابخوانی و مطالعه یک امر اکتسابی است، فرد ابتدا آن را از والدین خود و یا دیگر اعضای خانواده می‌آموزد. یک محیط خانوادگی که در آن پدر و مادر اهل علم و ادب بوده و با دانش و اندیش در ارتباط باشند فرزندان آن خانواده نیز زود تر و راحت تر با کتاب و مطالعه آشنا شده و می تواند از طریق مطالعه اندیشه خود را نسبت به اطراف خود و جهان هستی تعالی بخشد. چرا که کودک با دین و آیین و آداب و رسوم خانواده رشد و نمو کرده و از والدین تاثیر می پذیرد در روایت آمده است که روزی امام حسن مجتبی فرزندان خود و فرزندان برادران خود را دعوت کرد و به آنها فرمود:" شما صغار و خردسالان گروهی هستید که نزدیک است کبار و بزرگسالان گروه دیگر باشید، پس علم و دانش را بیاموزید و هرکه از شما استطاعت و توانایی داشته آن را حفظ و نگهداری کند، باید آن را بنویسد و در خانه‌اش بنهد تا خود و دیگران از آن استفاده نموده و بهره مند گردند."
توجه هر چه بیشتر به آموزه های دینی مان یکی از راه های برون رفت از این بحران است . در آموزه های دینی ما سفارش موکد بر امر کتابخوانی و تحصیل علم شده. قدم بعدی توسعه کتابخانه ها ست که مرکز علم و دانش به شمار می‌آیند و می‌توانند محلی برای آموزش و یادگیری طالبان علم و دانش باشند. هر چقدر تعداد کتابخانه‌ها در جامعه گسترش یاید، به همان میزان نیز تمایل افراد آن جامعه به کتاب و کتابخوانی افزایش خواهد یافت و به عنوان ضروریات زندگی آنها قرار می گیرد .در مقابل عدم وجود کتابخانه‌ها و دسترسی نداشتن به کتاب و دیگر منابع مطالعاتی می‌تواند به عنوان یکی از مهمترین موانع در سد راه توسعه فرهنگ کتابخوانی مورد توجه قرار گیرد. علل عمده عدم مطالعه ، توزیع نامتعادل و کمبود کتاب، عدم گسترش کتابخانه‌ها و محرومیت عموم از دسترسی به کتاب است. عدم وجود کتابخانه های مجهز و پرمحتوای قابل دسترس به افراد مختلف جامعه همین علاقمندان اندک را هم از مطالعه ی کتاب دور نگاه می دارد.
سخن آخر
کمبودها و نواقص را می دانیم و قصد بی اهمیت جلوه دادن آنها را هم نداریم، اما واقعا تمام تقصیرات به گردن موانع بیرونی است؟ روی سخن ما با مردم است؛ آیا احساس نمی کنید با کم کاری و در ایجاد کتابخانه های دیجیتال و دسترسی آسان به کتاب ها و نشریات و... همچنین عدم بررسی نیازهای سبد خانوارها که گاهی شامل لوازم غیر ضروری نیز هست، خود ما هم در این عقب ماندگی مقصریم؟
