یلدا و جشن‌های آن، سنتی باستانی است که از گذشته‌های دور تا به امروز مرسوم بوده و در شمار آیین‌های چندهزارساله فرهنگ است که همانند بسیاری از آداب و مناسبت‌های فرهنگی، ریشه در جغرافیا و اخلاق جمعی ما ایرانیان دارد. از جهت تاثیر جغرافیا بر شکل گیری یلدا باید گفت که زندگی در زمستان‌های طولانی به خصوص در مناطق کوهستانی فلات ایران، کاری بسیار سخت و جانفرسا بود. اندک انوار گرمابخش خورشید در روز‌های کوتاه پاییز به سرعت جای خود را به تاریکی شب‌های یخ زده می‌داد و در این میان، گذراندن زمستانی طولانی، هول و هراسی سخت بر جان مردمان می‌انداخت؛ لذا باید گفت که مواجه شدن با زمستان سخت، نیازمند انگیزشی دسته جمعی و روحیه‌ای بالا بود. بر این منوال یلدا را شب تولد خورشید دانستند و طولانی‌ترین شب سال را با تولد خورشید و شماره گذاردن بر روز‌های زمستان در دوچله به جای سه ماه، تلاش می‌کردند با کوتاه تلقی کردن زمستان، آغاز آن را به شادمانی بنشینند.
یلدا، جشنی سازگار با خلقیات ایرانیان است و راز ماندگاری و رونق رو به تزاید آن در علاقه و عادت فرهنگی ایرانیان به جشن‌های جمعی و در کنار هم بودن اعضای خانواده‌ها نهفته است. ما مردم ایران زمین، عادت داریم روز‌های خاص خود را در کنار بزرگتر‌های خانواده بگذرانیم و یلدا فرصتی عالی برای این شب نشینی خانوادگی و دوستانه است. اگرچه باید تاسف خورد که با تورم سرسام آور این روزها، رنگ و رونق دادن به سفره‌های شب یلدا کاری سخت و پر هزینه شده است.
در افسانه‌های کهن، دو چله وجود دارد که چله بزرگ هم‌زمان با شب یلدا آغاز می‌شود و چهل روز طول می‌کشد. ایرانیان برای زنده نگه داشتن این شب به یادماندنی و برای استقبال از نخستین روز سردترین فصل سال، طبق آداب و رسوم خود جشنی برپا می‌کنند. اکثر مردم در شب یلدا (هندوانه شب چله) می‌خورند، معتقدند با خوردن آن در شب یلدا اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند. در واقع هندوانه نماد تابستان است و برای تحقیر سرمای زمستان، یاد آوری می‌کنند که تابستان و گرمای حیات بخش آن در وجودشان گرم است.
آداب رایج شب یلدا
رایج‌ترین آداب مربوط به چله (یلدا) کوچک، برافروختن آتش بر بام‌ها و گاه تیراندازى یا سر و صدا کردن است. گمان بر این است که با این مراسم، پیرزن سرما ترسیده و فرار مى‌کند. اعضای خانواده و جوانتر‌ها در منزل مادر بزرگ‌ها و پدر بزرگ‌ها جمع می‌شدند و شاهنامه خوانی و تفال به دیوان حافظ جزو رسوم فرهنگی و بسیار ارزشمند جشن شب یلدا است. در این شب انواع غذای پخته‌شده در منزل همچون کوفته، برنج، مرغ، خشیل، آش؛ از میوه‌ها هندوانه، انار و انواع مرکبات؛ از تنقلات خشکبار‌هایی همچون کشمش، بادام و سنجد، گندم برشته با شاهدانه؛ و دیگر انواع خوراکی‌های شب چله مانند لبو، هویچ، حلوای گردو و ... میل می‌کنند. آن‌ها همچنین در شب چله در شب‌نشینی‌های طولانی در کنار هم شرکت می‌کنند.
در ایام گذشته همه افراد خانواده در این شب طولانی، دور کُرسی جمع می‌شدند. کرسی یک میز چوبی بزرگ به همراه منقلی پر از زغال سرخ‌شده در زیر آن و لحافی بر روی آن بود. گرمای زغال باعث گرم شدن کُرسی شده و افراد خانواده را کنار هم جمع می‌کرد.
در همین حال، در خانواده‌ها در حین خوردن غذا، تنقلات و میوه؛ به سخنان پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های هر خانواده گوش می‌دادند. در این شب مردم تا پاسی از شب به صحبت و گفتگو مشغول می‌شوند وبه نقل روایات می‌پرداختند.
شهریار در منظومه «حیدربابایه سلام»، آیین و رسوم شب یلدا را به زیبایی تمام توصیف کرده است:
قــــاری‌ننه گئجـه نــاقیل دینـــده (مادر پیر -بعبارتی دیگر ننه سرما- شب قصه می‌گفت)
کولک قالخوب قاپ باجانی دوینده (کولاک هم پشت در ایستاده بود و در خونه‌ها را می‌زد)
من قــاییدوب بیرده اوشــاق اولیدیم (کاش دوباره زمان به عقب بر می‌گشت و من مثل اون روزها بچه می‌شدم.)
بیر گول آچوب اوندان سورا سولیدیم (کاش مثل یک گل دوباره گل می‌دادم و از نو پژمرده می‌شدم)
نوعروسان نیز بهره‌ای از این عید زمستانی داشتند و هنوز در بسیاری از مناطق ایران هدایا و تحفه‌هایی از طرف خانواده تازه‌داماد برای عروس که نامزد است، می‌فرستند که در قدیم شامل پارچه‌های رنگارنگ، البسه، هندوانه، انار و شیرینی بود. الان این رسم به قوت خود باقی است، ولی تحفه خانواده‌ها با توجه به تمکن مالی تغییر کرده و اکثرا شامل لباس‌های زمستانی و زیورآلات و انواع میوه‌ها می‌شود.
یلدا بر اساس هر انگیزه و فلسفه‌ای ایجاد شده باشد، یک ارزش عالی در آن هنوز هم خودنمایی می‌کند و آن جمع شدن خانواده‌ها در کنار هم و بهانه دیدار و رفت و آمدهاست که در این دور و زمانه در حال رنگ باختن است. امروزه مراسم و نحوه استقبال از یلدا، شمایلی نو یافته و امیدواریم سادگی و صمیمیت این سنت خوب را در پای تجملات از هویت تهی نکنیم و این جشن هزار ساله را که نشان از همزیستی مهربانانه و صلح و آشتی‌ها دارد، به یک امر پیچیده و گران در این روز‌های تورم و گرانی تبدیل نکنیم تا مهمانی دادن و مهمانی رفتن‌های شب یلدا بار خاطری گردد.
