به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خطوط؛ رودخانه هیرمند یکی از مهمترین مرز‌های رودخانه‌ای ایران و افغانستان است که نقش بسیار زیادی بر زندگی اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی کشورها به ویژه در مناطق پایین دست آن دارد. همین هم شده که منابع آبی در توسعه، اقتصاد و زندگی مردمان ساکن سیستان و بلوچستان نقش اساسی دارد. هامون هیرمند یک دریاچه (یا تالاب) یا هامون کم عمق، باتلاقی است که در شرق ایران و نزدیک مرز افغانستان قرار دارد. از رودخانه هیرمند که از کوه‌های هندوکش در افغانستان شروع می‌شود، سرچشم می‌گیرد. این دریاچه به همراه دو دریاچه کم عمق برادر، به نام‌های هامون صابری و هامون پوزک که در قلمرو افغانستان امروزی امتداد دارند، تالاب‌های گسترده حوضه سیستان را تشکیل می‌دهد که در منطقه مرزی بزرگی در جنوب شرقی ایران و جنوب غربی افغانستان قرار دارد.
با این حال مالکیت رودخانه‌های مرزی به طور کامل در اختیار کشور خاصی نیست. بنابراین بهره‌برداری از این رودخانه‌ها همواره موضوعی بحث برانگیز ددر طول تاریخ بوده است. رودخانه مرزی هیرمند که از کوه غرب کابل سرچشمه می‌گیرد یکی از همین رودخانه‌های بحث برانگیز میان دولت‌های ایران و افغانستان است که از زمان واگذاری قرارداد پاریس در سال ۱۸۵۷، موضوع حقوقی ایران و افغانستان به شمار می‌آید. با این تعریف باید گفت که این اختلافات، دولت ایران در زمات قاجار وادار کرد که طبق ماده ششم عهدنامه صلح ایران و انگلیس در سال ۱۸۵۷ میلادی، مسأله تقسیم آب هیرمند و مشخص‌سازی مرز‌ها به حکمیت دولت انگلیس ارجاع شود. این عهدنامه دولت ایران را متعهد کرده بود که کلیه اختلافات خود با دولت افغانستان را به داوری انگلستان ارجاع کند. در آن زمان رأی حکمیت انگلستان این بود که ایران و افغانستان باید به طور متساوی از آب هیرمند برخوردار شوند و اگر افغانستان نهر‌هایی را که از این رود منشعب می‌شوند آباد کند، نباید به زیان حقابه ایران باشد. اما چند سال بعد اختلافات بین دو کشور بر سر حقابه هیرمند بالا گرفت. براین اساس از همان دوران تا سلطنت رضا خان و پسرش محمدرضا شاه پهلوی نیز ادامه داشت.
حقی که نیم قرن ادا نشد
افغانستان و ایران در سال ۱۳۵۱ معاهده آب هلمند را امضا کردند که براساس این معاهده سهم ایران، در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب بود.امروز ۲۶ تیر ماه به روایت تقویم، روز تصویب قانون حقابه هیرمند است و نشان می دهد که در طول ۵۰ سال گذشته همچنان مورد بحث میان دو کشور افغانستان و ایران است.
نبود دولت قدرتمند در افغانستان، ساخت بند کجکی بر روی هیرمند، نصب و به‌کارگیری انواع پمپ در مسیر رود هیرمند برای کشاورزی در افغانستان از عوامل خشک شدن دریاچه هامون به حساب می‌آیند. این مسأله موجب قطع منبع زندگی ۴۰۰ هزار سیستانی، کاهش چشمگیر پرندگان بومی سیستان، مهاجرت گسترده ساکنان سیستان به مناطق شمالی ایران شده است.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی علی‌رغم انعقاد قرارداد حقآبه هیرمند، در دهه ۱۳۷۰ بارش سالانه کاهش پیدا کرد تا گسترش خشکسالی بر سیستان، به دلیل کاهش میزان ورودی آب رود هیرمند به دریاچه هامون شروع فصلی تازه باشد. انتقال آب هامون و همچنین استفاده آن برای کشاورزی ازعوامل تأثیرگذار خشکی هامون می‌باشد. از طرف دیگر نبود دولت قدرتمند در افغانستان، ساخت بند کجکی بر روی هیرمند، نصب و به‌کارگیری انواع پمپ در مسیر رود هیرمند برای کشاورزی در افغانستان از عوامل خشک شدن دریاچه هامون به حساب می‌آیند. این مسأله موجب قطع منبع زندگی ۴۰۰ هزار سیستانی، کاهش چشمگیر پرندگان بومی سیستان، مهاجرت گسترده ساکنان سیستان به مناطق شمالی ایران شده است. بر اساس گزارش‌ها زوال بیش از ۷۰ درصد تالاب هامون در سیستان و بلوچستان در حال خشک بیشتر به دلیل ساخت سد بحث برانگیز افغانستان روی سرشاخه‌های آن است.
با همه این‌ها اگر چه بعد از روی کار آمدن طالبان در دو دهه اخیر، فراز و نشیب‌های زیادی را در رابطه با هیرمند پشت سر گذاشته‌ایم اما خرداد ماه امسال وزارت انرژی و آب طالبان اعلام کرد که حق آبه ایران از هیرمند را مطابق معاهده پرداخت خواهد کرد.
برکت الله آریوبی، رئیس آب‌های فرامرزی وزارت انرژی و آب طالبان در این باره گفت: حق آبه ایران از هیرمند مطابق معاهده پرداخت خواهد شد. هر دو کشور توافق کرده‌اند که برای پرداخت حقآبه مطابق به معاهده آب هلمند تأسیسات مشترک و استیشن‌های اندازه‌گیری آب می‌سازند.